[Hierdie volgende stuk is kenmerkend van die tyd waaruit dit dateer. Ek het heelwat minder klasse gehad as die vorige jaar, en het derhalwe tyd gehad om ure elke dag te spandeer op groot, ambisieuse opstelle soos hierdie. Die stuk was ongelukkig nooit klaar geskryf nie, en teen die tyd wat ek hierdie projek aanmekaar begin sit het, het te veel ander idees al gekom en gegaan vir my om in dieselfde “stem” die stuk af te sluit. Ek poog wel om, na die laaste paragraaf, die finale punt te verduidelik tussen blokhakies, soos in hierdie paragraaf.]
SONDAG 25 FEBRUARIE 2001
’n Eerlike Poging ter Oplossing van ’n Netelige Probleem/’n Voorlopige Ondersoek na die Doel en Betekenis van die Lewe, en Wat Ons Moet Doen om Vervullende en Gelukkige Lewens te Lei
DEEL EEN
’n Ode aan die bioskoop
“Real life is not like in the movies where you get a realisation and your life changes the next day. In real life you get a realisation, and your life changes a month later.” ~ Postcards from the Edge
’n Paar dae gelede, om kwart oor een in die oggend, het ek myself ’n afsnypunt gegee: Teen halftwee moes ek ’n antwoord hê op die vraag van wat ek wil doen met my lewe. Ek neem toe stelling in op die stoep, en rook ’n sigaret. Halftwee het gekom, en halftwee het gegaan, soos verwag kon word, sonder dat ek enigsins gevorder het in my ondersoek. Hulp, of inspirasie, sou met ’n oop gemoed verwelkom word.
’n Rolprent wat ek ’n paar maande gelede gesien het, kom toe by my op as ’n moontlike padaanwyser. Dit het gehandel oor ’n klomp rekenaarprogrammeerders, en hoe hulle geworstel het met die vraag na die waarde van hulle lewens. (Soos dit maar gebeur, was die een karakter ’n bietjie meer obsessief oor die onderwerp.) Gedurende een gesprek bespreek hulle toe die verskil tussen wat hulle doen met hulle lewens, en wat vir elkeen meer ideaal sou wees. Met ander woorde, as hulle nie ten minste agt ure per dag, vyf dae per week moes wegslyt in kantoorhokkies vir ’n inkomste nie, wat sou hulle gedoen het met hulle tyd? Een karakter noem toe dat ’n onderwyser eenkeer vir hulle gevra het wat hulle sou doen met ’n miljoen dollar. Die antwoord, in teorie, moes dan ’n aanduiding gee van watse beroep jy moes volg. As jy byvoorbeeld antwoord dat jy ou karre sou regmaak, is dit veronderstel om te beteken dat jy ’n motorwerktuigkundige moes word. (Laat dit ’n mens nie soms met die indruk dat die lewe ’n wit olifant is nie? Iemand het vir jou hierdie ding gegee wat ons “lewe” noem, maar jy weet nie mooi wat om te doen daarmee nie, en weggooi is nie ’n opsie nie.)
Geïnspireer deur hierdie brokkie raad, stel ek toe vir myself die volgende vraag: As ek vyf miljoen rand gehad het, hoe sou ek my dae en nagte gespandeer het?
Nou, hierdie is ’n wolk waarop ek gereeld aan die slaap raak in die aande, en die voorlopige antwoorde is altyd dieselfde – koop vir my ouers ’n groot huis en gee vir hulle genoeg geld sodat hulle kan aftree; gee vir my twee susters genoeg geld sodat hulle hulself nooit weer oor geld hoef te bekommer nie; koop vir myself ’n ou gebou, gaan op reis vir ten minste ses maande, sien al die plekke wat ek nog altyd wou gesien het, bou ’n internasionale netwerk van minnaresse op … en dan raak ek gewoonlik aan die slaap.
Na ’n uur of so van dink wat ek met vyf miljoen sou doen, kon ek nie met beter antwoorde as die gewones vorendag kom nie. Ek het geweet dat hierdie alles korttermyndoelwitte is. As ek klaar huise gekoop en ’n klomp geld weggee het, is die doelwitte nie meer geldig nie.
As my ouers en my susters dan gemaklik is vir die res van hulle lewens, as ek die wêreld gesien en ’n internasionale reputasie opgebou het, wat sal ek dán doen om myself besig te hou? Of dalk moet ek verder gaan en vra, wat sal ek dan doen om betekenis aan my lewe te gee?
Ek dink toe aan ’n ander film waar ’n paar ouens van die stad dink dat dit hulle goed sal doen om ’n bietjie beeste te gaan aanjaag oor die vlaktes. Tydens hierdie avontuur ontmoet hulle ’n ou cowboy. Een van die stadsjapies, wat ook die Groot Vraag gekontempleer het, reken toe dat ’n ou beesman die antwoord behoort te ken. Laasgenoemde het vir ’n oomblik nagedink, en toe ’n enkele vinger die lug op gesteek. “One thing,” sê hy toe. Die ou wag toe in spanning vir die res van die antwoord, en toe die beesman nie sy sin klaarmaak nie vra die ou hom wat die een ding is. Die ou man antwoord toe, “You’ve gotta figure that out for yourself.”
My eie beskouings het my gemaklik gemaak met die idee, so ek het my visier toenemend begin instel daarop om ’n enkele ding raak te sien. Om die waarheid te sê het die Een Ding Teorie ’n amper dogmatiese aspek geword van my denkprosesse oor die Hoër Vrae van die Lewe. Ek was vas oortuig daarvan dat, wat ook al die antwoord, dit slegs ’n enkele ding kon wees.
Teen die tyd wat ek bed toe gegaan het (so teen halfvyf), het ek ’n idee gehad: Ek gaan ’n besigheid begin wat dokumentêre programme, musiekvideo’s, reisprogramme en films in DVD-formaat verkoop; miskien ’n posbesteldiens, sodat ek nie elke dag in ’n winkel hoef te sit nie. Dit dek my belangstellings in geskiedenis, musiek, aktuele sake en films. Ek het ook gereken as ek vir mense sê dat dit my ambisie is, my doelwit waarna ek streef, hulle dit aanvaarbaar sal vind, dat dit naastenby sal klink soos die tipe antwoord wat hulle self sou wou gee. Ons almal ken mense wat eindeloos aangaan oor een of ander restaurant wat hulle wil oopmaak, of ’n koffiewinkel, of ’n boekwinkel, selfs ’n skoenwinkel. Ons dryf gewoonlik nie die spot met mense as hulle sulke ambisies het nie, en ons dink nooit hulle drome is belaglik nie. Sulke ambisies maak sin. Hulle sal iets hê wat hulle besig hou meeste van die tyd, en hulle sal moontlik geniet om in ’n bedryf te wees wat goeie kos bedien, of om die heeltyd op hoogte te wees van die mees kommersieel suksesvolle boeke van die dag. Almal weet ook dat hierdie tipe ambisies, indien suksesvol, ’n inkomste sal genereer vir die mense en hulle gesinne.
Die gedagte aan voldoende kapitaal om te befonds wat jy ook al wil doen het dus ’n voorlopige antwoord gebring. In die hoop dat die antwoord sal hou tot ek weer wakker is, sluimer ek toe in, wandelend deur rakke vol dokumentêre programme, musiekvideo’s, en ander interessante items.
Die volgende dag (of later dieselfde dag) het ek ontwaak met ’n ligte spesmaas van iets wat onlangs bereik was. Die oomblik toe ek egter onthou wat dit was, het ek teruggesteier. ’n Winkel?! Ek, ’n winkeleienaar? Hoe op aarde het ek daarby uitgekom as ’n rede vir my bestaan?
Die lig van ’n nuwe middag het inderdaad helderheid gebring. Ek moes van voor af begin.
Op ’n wetenskaplike wyse besluit ek toe om te kyk na die moontlike redes hoekom ek dit aanvanklik beskou het as ’n goeie punt, om sodoende voort te gaan met die volgende stap in die proses. Mense vind bevrediging in hulle werk, dan nie? En nie almal het ’n betrekking wat ander beny nie! Ek ken mense wat gelukkig is met werk wat ander ongelooflik vervelig sal vind. Aan die ander kant, moet besoldigde werk noodwendig die krediet kry vir geluk in ’n mens se lewe? Of anders gestel, moet mens noodwendig werk doen wat jou gelukkig maak?
Maar ek probeer ’n idee in smokkel wat geregtig is op ten minste ’n voorlopige teorie: geluk, en hoekom dít so verweef is in ons soeke na doel en betekenis in ons lewens (ten minste in hierdie tyd van die wêreldgeskiedenis, indien nie noodwendig altyd so in vervloë dae nie).
Elementêre sielkunde, en gesonde verstand, leer ons dat ons sekere basiese behoeftes het. Of bevrediging van hierdie behoeftes in hiërargiese volgorde plaasvind of nie, ons weet dat dit bevredig móét word tot ’n redelike mate om in die eerste plek fisiese oorlewing te verseker, en om naas dit naastenby jou sinne te behou. Dit volg ook, uit gesonde verstand meer as enige iets anders, dat as al ons behoeftes bevredig word, ons ’n sensasie ervaar wat ons gewoonlik “geluk” noem. As ons genoeg eet, relatief gesond is, behoorlike nagrus inkry, ordentlike skuilplek het (óf in ’n huurkamer, óf in ’n paleis), liefde ontvang en liefde gee (in fisiese en emosionele terme), ’n redelike begrip het van hoe alles inmekaar steek, en as ons uiting gee aan ons kreatiewe behoeftes, dan voel ons gewoonlik dat die lewe orraait is, om die minste te sê.
As enige van ons basiese behoeftes – fisies of andersins – nie bevredig word nie, ervaar ons ’n sensasie van ’n ander aard. Afhangende van die graad van onvervuldheid en die tipe behoefte, verklaar ons gewoonlik dat ons “ongelukkig” is, of “nie lekker voel nie”. In die geval van ernstige nood of gebrek – of om net meer spesifiek te wees – gee ons hierdie onaangename sensasies name soos “honger”, “koue”, “vrees”, of “eensaamheid”.
Maar hoe pas die vervulling van behoeftes in by ons bespreking van werk (of werkloosheid, wat ook al die geval mag wees)? Dit werk soos volg: die besoldigde arbeid wat ons lewer bepaal die graad waartoe ons die meeste van ons behoeftes kan bevredig. Genoeg geld beteken genoeg kos – tensy die geld geblaas word op ander behoeftes wat minder belangrik is in verhouding met behoeftes wat bevredig móét word om die voortbestaan van ons lewens te verseker. Hope geld, weereens in teorie, kan ’n miljoen rand skuiling beteken vir jou en jou intieme sirkel, en eersteklas bevrediging van jou (of julle) ander behoeftes. Die alternatief: geen geld nie, geen kos nie; geen kos nie, slegte gesondheid, en uiteindelike dood vanweë komplikasies teweeggebring deur onvoldoende bevrediging van basiese behoeftes. Tussen hierdie twee pole lê ’n spektrum met ’n duisend punte wat verskil in graad van behoefte vervulling. Dit alles bevestig steeds die basiese waarheid dat die inkomste wat jy verdien ’n direkte verhouding het tot die graad waartoe jou behoeftes bevredig word, asook die kwaliteit daarvan.
“Masters of simplicity” is wat die historikus, Alan Bullock, twee van die bloedigste diktators van die twintigste eeu noem. Volgens hom het Adolf Hitler en Joseph Stalin geweier om oorweldig te word deur die kompleksiteit van probleme wat hulle in die gesig gestaar het. Ek neig na presies die teenoorgestelde. Nie net voel ek oorweldig deur vrae oor die doel en betekenis van die lewe nie, ek raak by tye angsbevange daaroor! Die rede hiervoor is die groot aantal moontlike antwoorde op die vrae. Verskeie gevestigde godsdienste moes in die laaste paar dekades kompeteer vir aanhangers (en monetêre donasies) met honderde sektes, bewegings en kwasie-religieë. Predikante, hoë priesters, lae priesters, pouse, rabbyne, heilige mans, onheilige mans, heilige vrouens, selfs die plaaslike kroegman, het almal hulle eie antwoorde op die vrae wat ons vra. By hierdie lys kan jy voeg antieke filosowe, pseudo-filosowe, sielkundiges, selfverbetering-ghoeroe’s, akteurs wat skrywers word, skrywers wat sangers word. Die lys is oneindig. As jy nog vriende en familie byvoeg, sal jy begin voel soos ’n speelgoedrobot wie se drade gekruis geraak het. Jy begin selfs in meubels vas te loop, en jy stamp jou kop teen die mure. En dis nie eers altyd opsetlik nie.
’n Paar weke gelede gooi my ma nog ’n bestanddeel by die pruttende brousel. Sy’t gereken dit sal goed wees om met my een van die basiese feite van die werklike (lees: middelklas) lewe te deel, naamlik dat ’n man sy merk moet maak voor die 35e herdenking van sy aankoms op hierdie planeet. Hy moet, om die waarheid te sê, reeds sy hakke begin inkap teen sy middel-twintigs, maar as hy ten minste op pad is teen dertig kan hy steeds die laaste stukrag insit so teen sy middel-dertigs. Na 35, volgens my ma, begin dit toenemend moeilik raak vir ’n man om sy plek in die wêreld te vind. (Dit is natuurlik op vrouens ook van toepassing. Ek het twee susters, en ek is nooit grootgemaak om te dink net omdat ek ’n seun was ek minderwaardig hoef te voel teenoor my susters nie. Of andersom, soos ek later agtergekom het die neiging in die breër gemeenskap blyk te wees.)
Ek het my ma op die betrokke aand heelhartig bedank vir haar advies (wat tot ’n mate sin maak). Die gedagte is dus om jouself op iets toe te spits vir ’n aantal jare, om een of ander vermoë baas te raak, of om ’n kwalifikasie vir ’n spesifieke beroep te verwerf. Ek het ook besef dat die motivering agter hierdie advies, en die ouderdom wat daaraan gekoppel word, moontlik iets te make het met die feit dat ’n mens se ouers nie wil hê jy moet weer by hulle intrek op ’n stadium in hulle eie lewens wat hulle nie elke dag in jou bakkies wil vaskyk nie (en soveel te meer nie as jy werkloos is nie).
Die ander rede hoekom jy finansieel gemaklik moet wees teen 35, is omdat jy dit dalk oorweeg om ’n paar afstammelinge te produseer. Ons almal ken die assosiasies: meer monde om te voer, meer kruideniersware, nuwe skoene en klere, skoolgelde, groter huis, groter kar, duurder huispaaiemente, 35 op pad 60 toe. Ek kon sien waarheen hierdie argument beweeg. Die ideaal van ’n konvensionele middelklaslewe was nog nooit my hoofmotivering om op te staan in die oggende nie (of in die vroeë middag, soos deesdae die geval is). Maar om dit aan te voer as ’n rede om nie te doen nie wat mense al doen vanaf lank voor die mees antieke filosowe die eerste “Hoekom?”-teorie geformuleer het, is nie goed genoeg nie.
Hoekom blyk dit dat (amper) alle mense (amper) altyd neig na dieselfde ding, in goeie tye en slegte tye, of hulle mooi of lelik is, ryk of arm, geniaal of idioot? Die mens bereik ’n sekere ouderdom, hy of sy begin anders optree as voorheen, en as hulle weer hul oë oopmaak, eet hulle nie meer alleen ontbyt nie. Dieselfde neiging herhaal homself deur elke era van die wêreldgeskiedenis, deur elke generasie, oor alle grense heen – ongeag ras, godsdiens, ideologie, opvoeding, agtergrond, klas of status. Hoekom wil dit voorkom asof mense altyd na mekaar toe dryf – met elke nou en dan twee wat gelukkig die sononder binnestap? Hoekom wil dit verder blyk dat dit mense gelukkig maak deur sosiaal te verkeer met individue met wie hulle iets in gemeen het?
Dis eenvoudig, mag jy dalk antwoord: Mense het mekaar nodig. Soos diere het ons ’n behoefte aan die veiligheid en ondersteuning van ’n groep. Ons word ook gebore met die drang om voort te plant, daarom die intieme kontak tussen (gewoonlik) twee mense op ’n slag.
’n Verdere verduideliking vir hierdie neiging onder die mens kan gevind word in ’n oppervlakkige oorweging van die teenoorgestelde van verhoudings en assimilasie, naamlik die verskynsel van eensaamheid – om alleen te wees wanneer jy nie noodwendig alleen wíl wees nie. ’n Karakter in ’n ander fliek het eenkeer genoem dat volgens Amerikaans-Indiaanse volkskunde, om die wêreld alleen te bewandel die ergste straf is wat ’n man opgelê kan word. Dit is ook toevallig die ergste (amptelike) straf wat ’n gevangene opgelê kan word in ’n tronk. “Gooi hom in die gat vir twee weke!” sal ’n tronkhoof soms gil in ’n fliek, en dan val die ander gevangenes se oë paniekerig vloer toe. Dis nie net die afwesigheid van sonlig wat die man tot op die rand van ’n senu-ineenstorting gaan dryf nie – mense het ander mense nodig. Wysheid uit Afrika komplementeer dié van die Inheemse Amerikaners met die konsep van “ubuntu” – ’n mens is ’n mens, deur ander mense.
Universele verskynsel, wysheid uit Afrika en Noord-Amerika, die tronkbaas in die fliek, en my ma, bevestig derhalwe almal dieselfde ding: Ek het ’n hond nodig. Is dit nie een van die hoofredes hoekom mense troeteldiere aanhou nie? Om hulleself te kompenseer vir die afwesigheid van menslike geselskap! Of as hulle dan gelukkig genoeg is om daagliks hulle lewe met ander te deel, om iets te hê om mee te gesels as die gewone geselskap nie in die bui is nie, of tydelik afwesig.
’n Troeteldier het egter meer waarde as net om iets te hê wat terugblaf as jy praat, en het ’n meer betekenisvolle uitwerking op die mens se psige as net ’n bietjie vermaak as hy vir jou toertjies doen. Om ’n troeteldier te hê, is om te ervaar hoe dit voel as ’n ander lewende wese jou nodig het – iets buite jou wat nodig het dat jý lewendig moet wees. Dit gee ons ’n gevoel van waarde. Dit laat ons voel asof daar ’n doel in ons lewe is, ’n rede vir ons bestaan. (Die idee dat jy aan die lewe moet bly om vir Bruno twee keer per dag ’n bak korrels te gee, word natuurlik in ’n nuwe perspektief geplaas die oomblik as jy daaraan dink dat hy heel moontlik straataf sal draf en elders anders korrels sal gaan soek as jy aanhou om filosofie met hom te praat.)
Ons het ander mense nodig – soos daar reeds uitgewys is, en selfs meer as wat ons troeteldiere nodig het – om vanselfsprekende redes: Ons het nodig om êrens te behoort, ons het kameraadskap nodig, en in die geval van gewoonlik intieme verhoudings, voel ons ook die behoefte aan om voort te plant. In ’n onlangse fliek oor ’n troue-sanger, kom die hoofkarakter by ’n punt waar hy vir sy vriend sê dat, van daardie oomblik af, beide van hulle “free and happy” gaan wees. Sy vriend maak sy glas whiskey toe in een sluk leeg en antwoord, “I’m not happy. I’m miserable.” Hy gaan toe voort om te verduidelik dat, ten spyte van sy reputasie as ’n enkellopende Romeo, hy net iemand soek om hom vas te hou, iemand wat hom kan vertroos met die woorde dat alles sal uitwerk. Gooi hierby die idee van die ons van ’n verhouding, en ’n mens raak toenemend oortuig van die feit dat jy êrens behoort as jy in ’n betekenisvolle verhouding is met ’n ander persoon. ’n Franse madame wat troos (en soms liefde) haar besigheid gemaak het in ’n ander fliek, som die redes vir die intieme verhouding tussen twee mense op as “romanse, kameraadskap en toewyding”. ’n Verhouding van hierdie aard het ook die addisionele bonus dat jy iemand het om mee te gesels as jou troeteldier elders anders besig is. En om ’n bietjie speserye by die brousel te gooi, het jy natuurlik iemand saam met wie jy die kuns van voortplanting kan verfyn.
Om belangrik te wees vir iemand anders, om iemand te hê in jou lewe wat jou as ’n onontbeerlike deel van sy of haar lewe beskou, gee betekenis aan jou bestaan. Dis ’n eenvoudige ooreenkoms, maar dit werk: Ek sal betekenis gee aan jou lewe, as jy betekenis gee aan myne.
Het ek die Een Vinger Ding opgelos? Is liefde, soos baie vermoed, die antwoord? Gee “romanse, kameraadskap en toewyding” betekenis aan ons lewens, en ’n rede om te leef? Dit mag sinies klink, maar ek is nie heeltemal tevrede nie.
Dit is waar dat ons liefde nodig het, en dat dit ons in staat stel om die Groot Vraag tot ’n bevredigende mate te beantwoord. Ek het egter tot die konklusie gekom dat ons ten minste twee ander dinge nodig het om die legkaart te voltooi. Eerstens moet ons ’n manier vind om die voortdurende bevrediging van ons materiële behoeftes – insluitende voedsel op ’n daaglikse basis en beskerming van die elemente – te verseker (reeds aangeraak ’n paar paragrawe terug). In die taal van die moderne tyd beteken dit een ding: geld. Tensy ons een of ander lotery wen, impliseer dit verder dat ons nodig het om werk te doen, om hierdie geld te verdien op ’n gereelde basis. In die tweede plek – of naas liefde en geld, die derde stuk van die legkaart – het ons iets nodig wat ons geniet om te doen. Sommiges noem hierdie aktiwiteit ’n stokperdjie; ek verkies om dit Die Derde Ding te noem.
Laat my toe om kortliks die betekenisvolle impak te verduidelik wat Die Derde Ding het op die moontlikheid van geluk en vervulling in ons lewens. Hierdie ding – of dit nou ’n aktiwiteit, of die bemeestering van een of ander vermoë is, of doodgewoon net om dinge te versamel – is waarop vele van ons die meeste van ons tyd sóú spandeer as ons dit nie moes spandeer om ons maandelikse salaristjeks te verdien nie. Die redes hoekom ons hierdie Derde Dinge najaag, wissel van ontspanning tot die uitdaging wat dit ons bied tot die sin van eiewaarde wat dit tot gevolg het. Die onderliggende beginsel is egter dat ons dit geniet.
Party mense sal argumenteer dat hulle dit geniet om seëls te versamel, maar dat hulle dit nie noodwendig voltyds sal wil doen nie. Hulle sal verder argumenteer dat hulle geniet om te doen wat hulle gekies het om geld mee te verdien (as dit nie is om skaars seëls te versamel en dit teen ’n wins te verkoop nie). Hierdie argumente bevestig, tot ’n mate, die beginsel dat ons iets nodig het wat sommige ’n stokperdjie noem – wat saakmaak is dat dit iets is wat ons geniet.
Realistiese gesproke behoort die werk wat ons kies om ons spreekwoordelike brood en botter mee te verdien iets te wees waarin ons naastenby geïnteresseerd is, en wat ons tot ’n redelike graad geniet om te doen. ’n Professionele fotograaf is ’n goeie voorbeeld van iemand wat ’n inkomste bewerkstellig op ’n terrein waarin hy of sy werklik belangstel. Dit mag dalk selfs die behoefte aan ’n Derde Ding verminder, want die wyse waarop hierdie fotograaf geld verdien, verskaf reeds die nodige vervulling van die derde deel van die formule. Indien jy egter nie so geseënd is met die vermoë om goeie beroepskeuses te maak nie, of vanweë ander redes nie jou besoldigde situasie geniet nie, het jy ’n aparte belangstelling of aktiwiteit nodig om die formule te laat werk.
Balans is ’n verdere faktor wat in berekening gehou moet word. ’n Lewensmaat vervul ’n hele reeks behoeftes, net soos jy (hopelik) dieselfde behoeftes vervul vir hom of haar. Almal weet egter dat liefde nie die huur betaal nie (as ’n karakter in ’n fliek dit nie al gesê het nie, is ek seker daarvan jou ma het dit al genoem). Jy of jou lewensmaat, of albei, het dus ’n inkomste nodig waarmee die huur of huispaaiement betaal kan word, kos en klere gekoop kan word, en soos meeste mense in die ontwikkelde wêreld al agtergekom het sedert die Industriële Rewolusie, om veel meer ander artikels aan te skaf as wat ’n mens werklik kan bekostig en/of nodig het. As die werk wat jy doen vir ’n inkomste jou ’n mate van genot en satisfaksie gee, het jy reeds begin om ook die behoefte te bevredig wat gewoonlik gedek word deur “dit wat mense in hulle vrye tyd doen vir plesier” (soos die woordeboek “stokperdjie” definieer).
Jy’t dus nou genoeg kos in jou maag om jou te hou vir ’n paar ure, en jou onvolmaakte naaktheid is beskerm teen die wind en weer. Jy’t ’n behoorlike dak oor jou kop, ’n relatiewe goeie begrip van die kosmos, romanse en intieme gemeenskap is daagliks deel van jou lewe, en jy sny die gras elke tweede Saterdag vir jou pret en plesier terwyl jy dink aan jou seëlversameling. Maar steeds voel jy ’n ongemaklikheid knaag aan jou binneste. En maak nie saak hoe hard jy probeer nie, jy kan nie die vraag onthou wat ons gekontempleer het toe hierdie hele bespreking begin het nie.
(SOORT VAN) DEEL TWEE
Die soektog na antwoorde op die vrae wat die mens al jaag sedert die ontwaking van intellektuele nuuskierigheid produseer gewoonlik verskeie moontlikhede. Maar net wanneer jy optimisties begin raak oor jou filosofiese vermoëns, besef jy dat jy nooit daarin geslaag het om die vraag behoorlik te formuleer nie. Wat is dit wat ons wil weet? Wil ons weet hoekom ons gebore is? Wil ons weet of ons ’n spesiale doel het wat ons moet vervul? Wil ons oortuig wees daarvan dat ons lewens waarde en betekenis het? Wil ons weet wat ons moet doen om gelukkige en vervullende lewens te lei? Hoekom wil ons gelukkige en vervullende lewens lei?
Meeste van ons het sekere verwagtinge van onsself, van wat ons graag sal wil bereik. As deel van ons grootwordproses kyk ons na wat ander doen, en ons identifiseer – bewustelik of nie – sekere mense as voorbeelde. Ons dink aan hoe dit sal wees om dieselfde dinge te doen as wat hierdie mense doen, of gedoen het, en om soortgelyke resultate te bewerkstellig. Maar hoekom wil ons hierdie doelwitte nastreef? Hoekom wil ons ons verwagtinge realiseer? Hoekom het ons in die eerste plek verwagtinge van onsself?
Die Griekse filosoof Plato het beweer dat omdat ons vrees om te verdwyn in die nietigheid, ons onsterflikheid wil bewerkstellig. Ons kyk na die diereryk, en ons hoop dat ons lewens meer waarde het as dié van ’n rot of ’n kameelperd. Ons weet hoe delikaat ons lewens kan wees, maar ons is ook bewus van sekere unieke kwaliteite en vermoëns waaroor ander diere nie beskik nie.
Die oortuiging dat ons meer moet bereik in ons leeftyd as wat ’n wilde dier sal bereik in syne, blyk ’n natuurlike resultaat te wees van ons superieure intellektuele vermoëns. As ons nié meer behoort te doen met ons lewens as die gemiddelde dier nie, waarom beskik ons dan oor vermoëns wat soveel meer gevorderd is as ons primaatneefs en -niggies aan wie ons die naaste verwant is? Ons begin vrae te formuleer wat ons nader kan bring aan wat dit beteken om “mens” te wees. Ons wonder oor die “betekenis van die lewe”, of daar ’n spesifieke rede is hoekom ons gebore is, of daar ’n doel is vir ons bestaan.
Ek vermoed dat hierdie vrae nie bloot verskillende weergawes is van dieselfde basiese soeke nie, en dat dit derhalwe nodig is om verskillende antwoorde aan elke vraag te gee. Ek wil verder voorstel dat ’n mens aanvanklik konsentreer op ’n enkele een, naamlik die vraag na wat jou gelukkig maak. (Vele sal protesteer dat persoonlike geluk tog so selfsugtig is, en moet ons dan nie streef na iets meer edel nie? Laasgenoemde is ’n onderwerp wat later aangeroer sal word; die leser sal ook vind dat ’n meer edel strewe nie teenstrydig is met die primêre emosie wat ons “geluk” noem nie. Die moontlikheid van geluk speel verder ’n sentrale rol in die oortuiging dat die lewe die moeite werd is, hoe mense ook al kies om te definieer wat hulle gelukkig maak – hetsy onophoudelike vermaak, of toewyding aan ’n goeie saak.)
Is daar ’n antwoord op wat ’n mens gelukkig maak waarmee meeste mense sal saamstem? Ek glo daar is.
Dis op oomblikke soos hierdie wat sommige lesers dalk ’n lewensveranderende openbaring verwag. Hulle sien moontlik in hulle geestesoë hoe ek my keel skoonmaak, die mikrofoon met geswete vingers vasklem, en begin praat, stadig, met elke woord fyn opgeweeg. Dan, na hulle my magiese uiteringe beluister het, mag hulle hulself dalk voorstel hoe hulle terugdeins, en dan met agting prewel: “Sjoe! Dis dan waarmee ’n mens vorendag kom as jy jare spandeer in eensame isolasie in ’n poging om ’n antwoord te vind! Ek is so verlig dat jy vir my hierdie wonderlike woorde gegee het! Dis nou duidelik dat ek dit self nooit sou kon uitwerk nie …”
Die waarheid is, gelukkig vir almal van ons, veel minder dramaties (al hét dit my jare van moontlik onnodige semi-eensame opsluiting geverg om uit te werk). Wat ’n mens nodig het, is die drie dinge wat reeds bespreek is. Vir dié wat nie mooi die patroon raakgesien het nie, hier’s dit weer: ’n mens het liefde nodig, en jy’t geld nodig, en dan het jy iets nodig wat jy geniet om te doen – op jou eie, sal dalk wys wees om by te voeg. (Goeie gesondheid kan as ’n addisionele vereiste genoem word, nou dat ek daaraan dink). As hierdie elemente deel is van jou lewe tot ’n bevredigende mate, is jy ten minste op pad na ’n bestaanstoestand wat “persoonlike geluk” genoem kan word, en mag jy dalk net oortuig wees daarvan dat die lewe die pyn en teleurstelling werd is wat soms onvermydelike bestanddele is van ons bestaan.
’n Ekstra woord van advies sal hier nie onvanpas wees nie: Balans móét gehandhaaf word. As die balans versteur word, sal dit wees soos ’n towerformule wat nie werk nie omdat jy die woorde in die verkeerde volgorde geuiter het, of omdat jy iets uitgelaat het. As jy te veel tyd spandeer om geld te maak, en jy jou verhouding met die persoon (of persone) wat jy liefhet skade aandoen, sal dit die toorkrag verbreek. Aan die ander kant, as jy die heeldag die bed warm lê met jou lewensmaat, gaan dit nie werk as jy die bankbestuurder meedeel dat liefde belangriker is as geld as hy wil weet waar die maandelikse huispaaiement is nie. Die derde ding is ook essensieel om die eerste twee aan te vul, en die hele storie te balanseer. Verhoudings verloop nie altyd vlot nie, en soms maak iemand by die werk jou pogings om ’n inkomste te bewerkstellig nog meer sieldodend as wat jy verwag dit moet wees. Op sulke tye help dit om te dink daaraan dat jy ’n bietjie kan gaan visvang, of dat jy later weer jou kitaarsnare kan sit en pluk op die agterstoep.
Daar het jy dit dan, soos jy sekerlik nog altyd vermoed het: liefde, geld, en iets wat jy doen vir die suiwer genot daarvan. Dit hang van jouself af watter een die belangrikste is, of watter een die meeste van jou tyd verdien. Persoonlik dink ek ons kan almal doen met ’n kitaar, maar nie eers Jimi Hendrix kon oorleef sonder liefde of geld nie. En onthou, die kennis dat brood jou honger kan wegvat, is nie voldoende om jou maag op te vul nie. Jy moet uitgaan en vind wat jy nodig het, anders gaan jy opeindig as ’n eensame en honger dwaas, maak nie saak hoeveel jy weet of verstaan nie.
Dit bring ons dan by die einde van hierdie deel van die bespreking. Indien jy egter jouself bevind tussen ’n klein groepie mense wat nie tevrede is met genoeg geld, ware liefde en ’n behoorlike stokperdjie nie, nooi ek jou uit om voort te lees aan die derde en finale deel van hierdie stuk.
DERDE EN FINALE DEEL
“Like [the Scottish moral philosopher] Adam Smith and others, [the German intellectual] Von Humboldt felt that at the root of human nature is the need for free, creative work under one’s own control.” ~ Noam Chomsky, Secrets, Lies And Democracy
Ek verdien geld, om ’n paar van die basiese behoeftes wat ons bespreek het te vervul, deur Engelse lesse aan te bied vir Taiwannese kinders. My weeklikse werkskedule bestaan uit ’n lappieskombers van klasse by verskillende skole – ’n paar ure hier, ’n paar daar, en so aan. Om te kwalifiseer vir die dokumente om wettiglik in Taiwan te kan woon, hoef ek slegs elf ure per week klas te gee by die skool wat my werkspermitaansoek elke jaar borg (ek doen in werklikheid slegs agt ure per week by hierdie instelling). Elke uur wat ek in ’n klaskamer spandeer meer as die elf ure wat ek wettiglik per week moet klasgee, vermeerder my inkomste. Ek is egter altyd bewus van die feit dat ek nie verplig is om die ekstra ure in ’n klaskamer te spandeer nie. Om nie enige ekstra klasse te doen nie, sal natuurlik ’n negatiewe uitwerking hê op my kontantvloei, en daar is ’n grens wat liefs nie oorgesteek moet word nie.
Elke uur wat ek nié in ’n klaskamer staan om my inkomste te vermeerder nie, is ’n ekstra uur wat ek kan spandeer aan dinge waarin ek belangstel. Gedurende die laaste paar maande was ek druk besig om my klasgee-skedule te herrangskik en te heroorweeg. Die hoofmotivering was om myself meer tyd te gee vir wat Chomsky noem, “free and creative work under one’s own control”.
Ek het ook ’n eenvoudige teorie geformuleer wat verduidelik dat mense slegs volhoubare geluk en vervulling kan ervaar as hulle skeppers is. (Die verbruikerskultuur word, volgens hierdie teorie, beskou as die laagste vorm van kreatiwiteit. Dit werk soos volg: mense het nodig om te skep, maar in stede daarvan om op ’n behoorlike wyse kreatief te wees, gaan hulle winkels toe, maak keuses, en koop dan klere, juweliersware en ander artikels waarmee hulle uitdrukking kan gee aan hulle kreatiewe natuur. Sodoende bevredig hulle hul behoefte aan kreatiwiteit tot ’n mate, hoewel dit in ’n laer graad van kreatiewe proses is as om byvoorbeeld te skilder of musiek te komponeer.)
Voordat ’n mens egter by die Kreatiewe Fase van jou lewe arriveer, moet jy eers die mees basiese uitdaging die hoof bied, naamlik die stryd om elementêre oorlewing. Vir baie mense op hierdie planeet is elementêre oorlewing ’n daaglikse gesukkel. Hulle neem niks as vanselfsprekend nie – nie kos of water, skuiling, of enige iets anders wat baie mense in die middel en hoër strata van die moderne samelewing ag as net nog ’n item op die maandelikse begroting nie. Hulle daaglikse lewens bestaan uit ’n worstelstryd om oorlewing. (Tog kan nie eens hierdie mense die basiese behoefte om te skep ignoreer nie. Hulle skryf of skets teen mure, of hulle kerf beelde verteenwoordigend van hulle lewens uit hout, of klip.)
In veral die middel en hoër strata van die moderne geïndustrialiseerde wêreld slaag meeste mense egter redelik goed daarin om die basiese stryd om oorlewing die hoof te bied. Hulle woon in huise of woonstelle met lopende water en elektriese krag, en hulle het stapels kosvoorraad in yskaste en kombuiskaste (en soms gerieflik na aan die TV). Talle het toegang tot geld in ’n bankrekening, of het kredietkaarte waarmee hulle na nabygeleë plekke kan gaan om die kos te kan koop wat hulle nodig het om aan die lewe te bly. Hulle het ook toegang tot mense wat spesiaal opgelei is om hulle te versorg wanneer hulle siek of beseerd is. ’n Kru, daaglikse stryd om fisiese oorlewing is nie meer deel van die moderne samelewing nie (vir die meeste van die burgers van die moderne samelewing, in elk geval). Om ekonomies aktief te wees, as beide arbeiders en as verbruikers, het die basiese stryd vervang wat ons voorouers se lot was in meer primitiewe tye.
Toe die antieke Grieke en Romeine die betekenis van die lewe, idees oor Goed en Sleg, en die noodsaaklikheid van geluk gekontempleer het, het hulle samelewings ook reeds verby die primitiewe stryd om fisiese oorlewing gevorder. Hulle kon inderdaad die luuksheid van filosofie bekostig. As Sokrates of Plato elke dag ’n spies moes gryp om ’n wilde vark te gaan jag in die bosse, om hulleself en hulle families aan die lewe te hou, sou hulle nie tyd gehad het om in mooi geboue rond te sit en die fyner punte van menslike bestaan te bespreek nie. Dieselfde kan gesê word van Michelangelo of Leonardo da Vinci, en die tyd en omgewings waarin hulle geleef en gewerk het. As hulle elke dag moes jag, of voedsel in die woud moes versamel, of klein lappies grond moes bewerk sodat hulle en hulle meesters graan kon hê vir brood, sou hulle definitief nie nog tyd gehad het om katedrale te beverf, of portrette te skilder van ryk handelaars se vrouens nie.
Sekerlik kan dit gesê word dat Sokrates & kie nie net filosofiese vraagstukke gekontempleer het tot diep in die agtermiddag omdat hulle gehou het van hulle eie stemme nie, maar omdat hulle nodig gehad het om sekere vrae te vra; dat die kreatiewe, intelligente proses van antwoorde bedink aan hulle ’n mate van bevrediging besorg het, kan ook nie betwyfel word nie. Selfde met Da Vinci en sy kollegas in die wêreld van die skeppende kunste; hulle het heel waarskynlik nie net geskilder omdat hulle gehou het van verfspatsels op hulle gesigte, of omdat hulle gereken het kuns is ’n orraait manier om ’n paar silwerstukke te verdien nie – hulle skeppende werk was ook, so glo ek, gedryf deur ’n inherente begeerte om te skep.
’n Denker van Sokrates se kaliber word nie sommer raakgeloop in enige moderne universiteit of akademiese instelling nie, en min skilders is in die klas van Da Vinci. Omdat ons almal dieselfde basiese “ontwerp” deel, glo ek egter dat die behoeftes waaraan antieke filosowe en die meesters van die Renaissance uitdrukking gegee het in hulle onderskeie werke, dieselfde behoeftes is wat ook ons in die 21e eeu dryf tot skeppende ondernemings (al ervaar ons behoeftes op verskillende maniere, en in verskillende grade van intensiteit).
Ervaar ons dus almal die behoefte om kuns, of musiek, of filosofiese werke te skep, of te produseer? Nee. Dit is waar dat baie van ons onsself gelukkig ag om net elke dag werk toe te kan gaan, by die huis te kom in die aande, aandete te geniet, en óf op die hond óf op die TV te gil (afhangende van watter een ons eerste irriteer). Min van ons is egter tevrede met ’n lewe wat beperk is tot hierdie dinge. Ons rangskik die dekor van ons woonplekke, plant die tuin vol blomme, koop mooi goed vir die huis, en maak kinders groot. In baie gevalle is ons nie eens bewus daarvan dat hierdie dinge fundamenteel kreatief is nie. Ons sien dit byvoorbeeld as ’n natuurlike resultaat van die huwelik om kinders te verwek, en tog is die proses van kinders grootmaak een van die mees kreatiewe van alle skeppende prosesse – om betrokke te wees in die skepping van ’n nuwe mens.
Dit is reeds genoem dat Stryd om Oorlewing nie dieselfde is as ’n paar eeue of millennia gelede nie. Die gedagte dat stryd, per se, deel is van die verre verlede, is egter baie ver van die waarheid af. Hoewel ons nie meer nodig het om leeus of bere uit hulle grotte te stoei nie, stry ons steeds voort op ander maniere. En in sommige gevalle is dit nie veel minder angswekkend as om weg te hardloop van ’n gewonde blouwildebees nie.
Ons stryd vandag, tot ’n groot mate, is egter nie meer fisiek nie. Die interessante ding is dat ons steeds somtyds fisieke krag meer bewonder as intellektuele krag, en waagmoed in ’n situasie wat ’n fisieke bedreiging is meer as manjifieke talent op die gebied van kuns. Vele respekteer steeds die vermoëns wat hulle aan die lewe sou gehou het 5000 jaar gelede, ongeag die gebrek aan geleentheid vir toepassing daarvan op hulle werklike daaglikse lewens in ’n veel meer gesofistikeerde wêreld.
Ons word gebore met die instink om te veg, en om die oorhand te kry oor dit wat ons bestaan bedreig. Maar wat gebeur met hierdie instinkte wanneer ons wêreld veilig genoeg raak, en ons nie meer ons vermoëns om fisiek te veg kan slyp op die reuse tande van ’n mammoetbul nie?
Die lewensenergie en die instinkte waarmee ons gebore word, is dieselfde as die lewensenergie en instinkte waarmee ons oervoorouers gebore was. Laasgenoemde het geleef in baie primitiewer, en baie gevaarliker omgewings. Vandag stry en baklei ons onder mekaar, en net soms is hierdie argumente dit werd om onthou te word. Ons kla, en ons kerm, en ons kritiseer elke persoon en elke ding wat ons sensitiewe karakter net effens irriteer …
———————
[En dis so ver as wat ek gekom het met hierdie ambisieuse stuk.
My vraag aan die einde was dit: Wat maak ons met ons vegtersinstink in ’n wêreld wat op soveel wyses verskil van die primitiewer wêreld van ons voorouers? Sommige mense soek – bewustelik en berekend, of sonder om daaraan te dink – na geleenthede om steeds hierdie instink te benut. Voorbeelde wissel van professionele atlete (boksers sou die beste voorbeeld wees), tot soldate, jong gangsters wat tyd spandeer in omgewings waar hulle weet konflik ’n belowende moontlikheid is, tot mense wat alewig rede soek vir ’n argument.
Is daar ’n alternatief? Die idee wat ek met groot entoesiasme aan die einde wou voorstel (voor my aandag afgetrek was), is dat ons die vegtersinstink waarmee ons gebore word, moet gebruik as kreatiewe energie as ons dit nie meer hoef te gebruik, op ’n daaglikse basis, vir fisieke stryd ter wille van basiese oorlewing nie; anders mors ons dit op simpel argumente, nuttelose gekerm, en allerhande up-to-no-good ondernemings. Sekerlik is daar ook steeds areas waar hierdie instink in sy meer primêre vorm aangewend kan word tot ’n goeie doel – voorbeelde sluit in brandweer-, noodhulp-, en polisiedienste.
Het ek die oorspronklike vraag na die doel van my lewe opgelos? Nog nie. Het ek meer duidelikheid gekry oor wat ek wil doen met my lewe, of wat betekenis aan my bestaan sal gee? Het ek uitgewerk wat die rede is vir my bestaan? Het ek geslaag daarin om te verklaar wat ’n mens gelukkig maak? Wel, ’n paar vrae is geformuleer, en ’n paar moontlike antwoorde getoets. Die proses gaan voort.]
______________________